شمیم یاس

4. آثار سياسي
مسجد همواره در كنار كاركرد اجتماعي، عبادي و معنوي خود، كانون سياسي در جامعه مذهبي نيز بوده است. اين موضوع چه در زمان پيامبر و چه در زمان خلفاء و امام علي عليه‏السلام و ديگران قابل پيگيري است و نمونه‏هاي فراواني درباره آن مي‏توان ذكر كرد.
در اين دوران نه تنها آثار سياسي حضور مردان در مسجد بلكه آثار سياسي حضور زنان در مسجد نيز مشهود است. كه حضور حضرت حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعي، جويا شدن از احوال هم و احوال مسلمين، تنها بخشي از اين ظرفيت بزرگي است كه مساجد دارند.
فاطمه عليها‏السلام در مسجد و دفاع وي از حق ولايت علي عليه‏السلام ، يكي از آنهاست. همچنين سخنراني حضرت زينب در مسجد كه از مسلمات تاريخي است.10 اين اثر را در انقلاب اسلامي نيز مي‏توان به خوبي مشاهده كرد.
تربيت سياسي كه در مسجد ارائه مي‏شود، به دليل ماهيت مذهبي آن مي‏تواند نسلي را پديد آورد كه پشتوانه جامعه ديني باشند و در برابر حوادث سياسي هوشياري لازم را داشته باشند. از اين رو حضور زنان در كنار مردان در مسجد ضروري مي‏باشد، چرا كه اگر زنان از حضور در اين مكان محروم شوند، در واقع اين تربيت بطور ناقص انجام خواهد شد. در حالي كه بانوان به دليل تأثير عميق‏تر بر فرزندان و نقش تربيتي خود، در صورت برخورداري از تربيت سياسي مسجد، بلوغ سياسي را بطور شگفت انگيزي افزايش خواهند داد.
5 . آثار روحي و اخلاقي
فضاي مسجد، نوراني و الهي است. چنانچه پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله نيز در حديثي به آن اشاره فرموده است: «ما جَلَسَ قَوْمٌ في مَسْجِدٍ مِنْ مَساجِدِ اللّه‏ِ تَعالي يَتْلُونَ كِتابَ اللّه‏ِ [و] يَتَدارَسُونَهُ بَيْنَهُمْ اِلاّ تَنَزَّلَتْ عَلَيْهِمُ السَّكينَةُ وَغَشِيَتْهُمُ الرَّحْمَةُ وَذَكَرَهُمُ اللّه‏ُ فيمَنْ عِنْدَهُ؛11 قومي [با يكديگر] در مسجدي از مساجد خداوند متعال براي تلاوت و آموختن قرآن ننشينند؛ مگر آن كه آرامش برايشان نازل و رحمت الهي شامل حال آنها شود. و خداوند از آنها در ميان كساني كه نزد او هستند ياد مي‏كند.»
در حديث ديگري از آن حضرت مي‏خوانيم كه فرمود: «مَنْ كانَتِ الْمَساجِدُ بَيْتَهُ ضَمِنَ اللّه‏ُ لَهُ بِالرُّوحِ وَالرّاحَةِ وَالْجَوازِ عَلَي الصِّراطِ؛12 هر كس كه مسجدها خانه‏اش باشد، خداوند آسايش و آرامش و عبور از صراط را براي او ضمانت مي‏كند.» و اين گونه است كه مؤمن در مسجد، به مانند ماهي در دريا مي‏ماند.
اطمينان و آسايش حاصل از حضور در مسجد، توانايي انجام صحيح وظايف و تكاليف شرعي ديگر را نيز بدست خواهد داد.
در اين زمينه اين نكته را نيز يادآور مي‏شويم كه به دليل لطافتهاي روحي و تأثير پذيري عاطفي شديد در بانوان، نياز به حضور براي كسب آرامش الهي و قلبي، درباره آنان بيشتر احساس مي‏شود.
از نظر اخلاقي نيز وضع به همين ترتيب است؛ زيرا زنان به دليل اينكه بيشتر عمر خود را در خانه‏ها صرف خانه داري و تربيت فرزندان مي‏كنند و بارها در مشكلات مختلف در تنگنا قرار مي‏گيرند، بيشتر از مردان نيازمند آرامش و يافتن محلي براي كسب راحتي رواني هستند. و البته در فضايي به نام مسجد كه اساس آن بر نورانيت، عبوديت و ارتباط خالق و مخلوق است، امكان فراهم شدن آن بيشتر است. ويژگيهايي كه در جماعت هست، در غير آن نيست.
امام صادق عليه‏السلام فرمود: «كانَ اَبي اِذا حَزَنَهُ اَمْرٌ جَمَعَ النِّساءَ وَالصِّبْيانَ ثُمَّ دَعا وَامَنُوا؛ هرگاه پدرم از چيزي غمگين مي‏شد، زنها و بچه‏ها را فرا مي‏خواند و دعا مي‏كرد و آنها آمين مي‏گفتند.»
6. آثار معنوي و اخروي
در روايات از ثوابها و اجرهاي متعدّد براي حاضران در مساجد، فراوان ياد شده است از جمله:
1. «اِنَّ فِي التَّوْراةِ مَكْتُوبا: اِنَّ بُيُوتي فِي الاَْرْضِ الْمَساجِدُ فَطُوبي لِمَنْ تَطَهَّرَ في بَيْتِهِ ثُمَّ زارَني في بَيْتي وَحَقٌّ عَلَي الْمَزُورِ اَنْ يُكْرِمَ الزّائِرَ؛13 در تورات نوشته شده است كه [خداوند مي‏فرمايد:] مسجدها خانه‏هاي من در زمين هستند. خوشا به حال كسي كه خود را در خانه‏اش تميز كند و در خانه من به زيارتم بيايد و حق زائر اين است كه ميزبان او را محترم شمارد.»
2. قال رسول اللّه‏ صلي‏الله‏عليه‏و‏آله : «اَلْمَساجِدُ سُوقٌ مِنْ اَسْواقِ الاْخِرَةِ قِراهَا الْمَغْفِرَةُ وَتُحْفَتُهَا الْجَنَّةُ؛14 مساجد بازاري از بازارهاي آخرتند. آمرزش [و بخشش [از وسايل پذيرايي آنها است و هديه آنها بهشت است.»
3. قال رسول اللّه‏ صلي‏الله‏عليه‏و‏آله : «سَبْعَةٌ يُظِلُّهُمُ اللّه‏ُ في ظِلِّهِ يَوْمَ لا ظِلَّ اِلاّ ظِلُّهُ:… رَجُلٌ قَلْبُهُ مُتَعَلَّقٌ بِالْمَسْجِدِ اِذا خَرَجَ مِنْهُ حَتّي يَعُودَ اِلَيْهِ؛15 هفت گروه در قيامت مورد توجه خدا قرار مي‏گيرند… [كه از جمله آنهاست،] شخصي كه وقتي از مسجد خارج مي‏شود تا زمان برگشت، توجه‏اش به مسجد باشد.»
4. قال الصادق عليه‏السلام : «لا يَرْجِعُ صاحِبُ الْمَسْجِدِ بِاَقَلّ مِنْ اِحْدي ثَلاثِ خِصالٍ: اِمّا دُعاءٌ يَدْعُو بِهِ يُدْخِلُهُ اللّه‏ُ بِهِ الْجَنَّةَ وَاِمّا دُعاءٌ يَدْعُوا بِهِ فَيَصْرِفُ اللّه‏ُ عَنْهُ بِهِ بَلاءَ الدُّنْيا…؛ اهل مسجد به كمتر از يكي از سه ويژگي باز نمي‏گردد: يا دعايي مي‏كند كه خداوند به بركت آن، او را به بهشت مي‏برد، يا دعايي مي‏كند كه به سبب آن بلاي دنيا را از او دور مي‏كند و يا…»

1- آثار عبادی

از مساجد به عنوان خانه‌های خدا در زمین و نیز خانه‌های متقیان و مؤمنان یاد شده است. این عنوان به خوبی ماهیت عبادی مسجد را نشان می‌دهد و اینكه مسجدها، اولاً و اساسا برای ایجاد ارتباط بین بنده و معبود او و اعلام بندگی و عبودیت برای آفریدگار بنا می‌شوند. بر این اساس نیز اصلی‌ترین اثر حضور در آن در بعد عبادی خواهد بود:

«و اقیموا وجوهكم عند كل مسجد و ادعوه مخلصین له الدین كما بداكم تعودون»

[هنگام عبادت] در هر مسجد به سوی او توجه كنید و او را بخوانید و دین [خود] را برای او خالص كنید. همچنان كه در آغاز شما را آفرید، بار دیگر در رستاخیز باز می‌گردید.»
2- آثار علمی

كاركرد علمی مسجد در عصر رسول خدا صلی الله علیه و آله و توصیه‌های ائمه علیهم السلام در این باره، ما را با یكی دیگر از آثار حضور در مسجد آشنا می‌سازد. رسول خدا فرمود:

«كل جلوس فی المسجد لغو الا ثلاثه: قرائه مصل او ذكر الله او سائل عن علم

هر نشستی در مسجد بیهوده است، مگر اینكه برای سه كار باشد؛ خواندن قرآن، ذكر خدا، پرسش از علم.»
5
3- آثار اجتماعی

مسجد به عنوان یك مركز دینی برای عموم، نقش اساسی در شكل‌گیری اجتماعات مسلمین دارد.

از این جهت به طور طبیعی می تواند كاركرد اجتماعی نیز داشته باشد. حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعی، جویا شدن از احوال هم و احوال مسلمین، تنها بخشی از این ظرفیت بزرگی است كه مساجد دارند. در این مكان‌ها مؤمنان فرصت می‌یابند با جمعی آشنا شوند كه از نظر دین و عبودیت با آنان همرنگ هستند و توان ایجاد گروه‌های اجتماعی هماهنگ را دارند.

بنابراین آنان می‌توانند از بین اهل مسجد برادران یا خواهران مناسبی، از حیث دینی، برای خود بیابند كه طبعاً آثار آن در ابعاد اجتماعی بروز خواهد كرد.

امام صادق علیه السلام فرمود:

«لایرجع صاحب المسجد باقل من احدی ثلاث خصال… و اما اخ یستفیده فی الله.

اهل مسجد به كمتر از یكی از سه چیز از مسجد بر نمی گردد [كه یكی از آنها] دوستی است كه از او در مسیر خدا استفاده می‌كند.»

زنان و مردان با حضور در مساجد، می‌توانند از یك اجتماع سالم دینی بهره‌مند شوند.

طبق روایتی كه از امام علی علیه السلام نقل شد، تأثیرات رفتاری كه حضور در مسجد بر جای می‌گذارد، می‌تواند جامعه دینی را از فساد و گناه پاك كرده و مسلمین را به سمت یك جامعه سالم هدایت كند:

«او كلمة ترده عن ردی او یترك ذنبا خشیة او حیاء:

یا كلماتی می‌شنود كه او را از فساد و گناه باز می دارد و یا به خاطر ترس [از خدا] یا حیا و آبرو، گناهی را ترك می‌كند.»

بر این اساس حضور در مسجد، می‌تواند نقش بازدارنده در ارتكاب جرایم و گناهان نیز داشته باشد.

«َ آثار حضور در مسجد»

مسجد خانه خدا در زمین مركز وحی و منبع فیوضات معنوی و بركات گوناگون برای نمازگزاران و جامعه اسلامی است. بی‌گمان مكانی كه چنین جایگاهی نزد خداوند دارد، حضور در آن، آثار فراوانی را خواهد داشت و بدون تردید شامل حال مكلفان و حاضران در مسجد اعم از زن و مرد نیز خواهد بود كه در مقاله زیر پیرامون آن سخن خواهیم گفت.

آثار حضور در مسجد چنان متنوع است كه به سختی می توان پیرامون تمامی آنها سخن گفت؛ چنانكه در یكی از احادیت امام علی علیه السلام، برای حضور در مسجد هشت اثر برشمرده شده است:

«من اختلف الی المسجد اصاب احدی الثمان؛ اخا مستفادا فی الله، او علما مستطرفا او آیة محكمة او یسمع كلمة تدل علی هدی، او رحمة منتظره او كلمة ترده عن ردی، او یترك ذنبا خشیة او حیاء»

كسی كه به مسجد رفت و آمد می‌كند، یكی از منافع هشتگانه نصیب او می‌شود: برادری مفید و با ارزش در راه خدا، یا علم و دانش نو، یا دلیل و برهان محكم [برای تثبیت عقاید می‌یابد.] یا كلماتی كه موجب هدایت شود [می‌شنود]، یا رحمت مورد انتظاری [شامل حال او می‌شود]، یا مواعظی كه او را از فساد و گناه باز دارد.[می‌شنود،] یا به خاطر ترس یا حیا و آبروی خود گناهی را ترك می كند.

حسین علی راشد فرزند مرحوم ملا عباس تربتی، چنین نقل کرد: « در ایام زمستان برای سرکشی به املاک آقا به نیشابور رفته بودم. در مراجعه به مشهد، در راه بین شریف آباد و مشهد برف گیر شدیم و در قهوه خانه حوض حاج مهدی ماندیم. غیر از ما جمعی دیگر نیز به قهوه خانه پناه آورده بودند. شب فرا رسیده بود که اتومبیلی از طرف مشهد رسید و چهار نفر از جوانان پولدار و خوشگذران مشهدی که چهار خانم را با خود داشتند و نمی دانم به کجا می خواستند بروند؟ به سبب برف و تاریکی شب ناچار به همین قهوه خانه پناه آوردند. آمدن آنها در آن شب تاریک برفی در کوهستان، بزم عشرتی مجانی برای مسافران به وجود آورد. جوانان بطرهای مشروب و خوراکی ها را چیدند و زن ها بعضی به خوانندگی و بعضی به رقص پرداختند. در گرماگرم این بساط، در قهوه خانه باز شد و مرحوم حاج آخوند با سه چهار نفر که از تربت قصد رفتن به مشهد را داشتند و مرکبشان الاغ بود و از سنگینی برف و تاریکی شب امکان حرکت برایشان نبود و ناگزیر شده بودند که به قهوه خانه پناه بیاورند، وارد شدند. از صاحب قهوه خانه اجازه خواستند به انها جایی بدهد و او گفت که سکوی آن طرف خالی است. من حاج علی اکبر با مشاهده این وضع هراسان شدم و گفتم نکند که از جانب انها به حاج آخوند اهانتی بشود. به همین خاطر خود را آماده کردم که اگر خواستند به حاج آخوند اهانت کنند در مقام دفاع برآیم؛ هر چه باداباد. لکن حاج اخوند، به حالتی که نه کسی را می بیند و نه چیزی را می شنود به سوی آن سکو رفت و چون نماز مغرب و عشاء را نخوانده بودند از قهوه چی جهت قبله را پرسیدند. حاج آخوند به نماز ایستاد و همراهانش به وی اقتدا کردند. یکی اذان گفت و حاج آخوند اقامه گفت و وارد نماز شدند. من هم غنیمت دانستم وضو گرفتم و اقتدا کردم. چند نفر دیگر از مسافران نیز از بزم عشرت رو برگرداندند و به صف جماعت پیوستند. قهوه چی نیز گفت غنیمت است، یک شب اقلا نمازی پشت سرحاج آخوند بخوانیم. خلاصه وقتی از نماز فارغ شدیم، از جوان ها و خانم ها خبری و اثری نبود. بساط خود را جمع کرده و رفته بودند و نفهمیدیم در آن شب برفی کجا رفتند.

رسول خدا(ص) فرمود :

همانا علی نخستین کسی است که به من ایمان آورد و اولین کسی خواهد بود که درروزرستاخیزبامن مصافحه میکند ، اوست صدّیق اکبرو این است فاروق این امت که حق راازباطل جدامیکند و این است یعسوب مومنان.

درپایان حدیث چنین آمده که پیغمبر(ص) فرمود : و اوست باب مدینه علم من که ازجانب آن واردمیشوند و اوست خلیفه من پس ازمن .

منبع : اکمال کنزالعمال 56/6 الغدیرعلامه امینی جلد2 صفحه455